ابوعطا یکی از آوازهای موسیقی ایرانی است و از ملحقات دستگاه شور دانسته میشود. این آواز بر محوریت دستگاه شور است اما شروع آن از درجهٔ دوم شور است و نت شاهد آن درجهٔ چهارم شور است. گوشهٔ حجاز در آواز ابوعطا نقشی کلیدی دارد و اوج آواز ابوعطا در این گوشه اجرا میشود. اجرای آواز ابوعطا معمولاً با فرود به محور اصلی دستگاه شور خاتمه می‌یابد.
ابوعطا آوازی ایست حزین و درون گرا؛ البته شدت حزن آن در مقایسه با دشتی کمتر است،چنانچه در گوشه حجاز که اوج آواز ابوعطاست این حزن در جایی به دلیل نزدیک شدن به آواز دشتی به اوج خود میرسد. احساسی که این آواز به شنوندهایش منتقل میکند، باعث میشود که او از جهان بیرون به جهان درون خود پناه برد و به واقع جایگاه زمانی مناسب برای شنیدن این آواز هنگام غروب خورشید یا در انتهای شب است.
ریشهٔ نام ابوعطا مشخص نیست؛ این آواز با نام‌های سارنج و دستان عرب نیز شناخته میشود و ممکن است با یکی از راگاهای همنام هندی مرتبط باشد. استفاده از آواز ابوعطا در موسیقی بومی ایران بسیار رایج است و بخشی از موسیقی مذهبی نیز در این آواز (به ویژه در گوشهٔ حجاز که حس و حال «عربی» دارد) اجرا میشود.
ابوعطا یکی از آوازهای موسیقی ایرانی است و از ملحقات دستگاه شور دانسته میشود
نام گوشه‌های ابوعطا:
سَیَخی
حجاز
چهارباغ (دارای یک ریتم سه ضربی آهسته است و می‌تواند به عنوان یک درآمد برای گوشه‌ی حجاز باشد.)
گبری (این گوشه در پرده‌های حجاز نیز اجرا میشود و دارای یک روند نزولی از درجه‌ی پنجم به نت پایه‌ی شور است. این گوشه معمولاً با اشعاری در بحر هَزَج مُسَدَّس مقصور (بر وزن مَفاعیلُن مفاعیلن مفاعیل) و بیشتر با دوبیتی‌های باباطاهر خوانده میشود.)
کرشمه در ابوعطا
دوبیتی در ابوعطا
بسته نگار در ابوعطا
رامِکلی (این گوشه را داریوش طلایی به عنوان گوشه‌ای در ابوعطا دانسته)
«حجاز» یکی از گوشه های آواز ابوعطا می باشد
تحلیل ردیف :
آواز ابوعطا بر محوریت دستگاه شور است. درجهٔ دوم دستگاه شور (که نت شاهد دستگاه شور نیز هست) در ابوعطا هم نت آغاز و هم نت ایست تلقی میشود. درجهٔ چهارم شور نت شاهد ابوعطاست و درجهٔ پنجم شور در ابوعطا بر خلاف خود شور نت متغیر نیست و کلاً هم از اهمیت کمی برخوردار است. بیشتر ملودی ابوعطا در فاصلهٔ درجات دوم و چهارم شور متمرکز است و اگر چه گاه روی درجهٔ سوم توقف میشود اما این توقف گذراست. پایان آواز ابوعطا با فرود به دستگاه شور همراه است که این خود مهم‌ترین دلیل است برای آن که آن را وابسته به دستگاه شور می‌دانند. با این حال، تمرکز ابوعطا روی درجهٔ دوم شور باعث میشود که از نظر تونالیته با شور متمایز باشد.
مهم‌ترین گوشه‌هایی که در ابوعطا اجرا می‌شوند، عبارتند از سَیَخی، حجاز، چهارباغ و گَبری (که همگی جزو گوشه‌های دستگاه شور هستند). همچنین گاه گوشه‌های کرشمه، دوبیتی و بسته‌نگار نیز به دلخواه خواننده اجرا می‌شوند. گوشهٔ سیخی از نظر مُد تفاوتی با ابوعطا ندارد و تفاوت این دو در ملودی آن‌هاست. داریوش طلایی در کتاب تحلیل ردیف گوشهٔ رامِکلی را هم برای آواز ابوعطا برشمرده‌است.
ابوعطا با القاب دیگری مانند سارنج (صلحی) و دستان عرب نیز شناخته میشود
گوشهٔ چهارباغ از یک متر سه‌ضربی آهسته برخوردار است و می‌تواند به عنوان درآمدی برای گوشهٔ حجاز نیز استفاده شود؛ اگرچه، فرود آن به آواز دشتی شباهت دارد. گوشهٔ گبری نیز در پرده‌های حجاز اجرا میشود و روندی نزولی از درجهٔ پنجم به نت پایهٔ شور، یا برعکس روندی صعودی از درجهٔ چهارم به درجهٔ هفتم شور را دنبال میکند.
این گوشه معمولاً با اشعاری در بحر هَزَج مُسَدَّس مقصور (بر وزن مَفاعیلُن مفاعیلن مفاعیل) و بیشتر با دوبیتی‌های باباطاهر خوانده میشود. در مجموع، اجرای آواز ابوعطا از درآمد ابوعطا آغاز میشود، به گوشهٔ حجاز می‌رود و نهایتاً به محور اصلی دستگاه شور فرود می‌آید؛ در این مسیر درآمد ابوعطا تکرار نمی‌شود و این امر در کنار فرود به شور، وابستگی ابوعطا به شور را نشان می‌دهد.
«حجاز» یکی از گوشه های آواز ابوعطا می باشد. البته حجازی که عرب ها می خوانند با حجازی که میان ما متداول است از نظر حالت کمی فرق دارد. بطور کلی، عرب ها بهتر حق مطلب را ادا می کنند و ایرانی ها به سبک دیگری می خوانند. در کشور ما از این گوشه برای خواندن و قرائت قرآن مجید و مناجات های دینی و مذهبی استفاده می شود.
آواز ابوعطا بر محوریت دستگاه شور است
برخی از نمونه تصنیف های ابوعطا:
– تصنیف بهار دلکش
– حال که تنها شده ام محمد رضا شجریان
– تصنیف نمانده چرا در زمانه ما علیرضا افتخاری
– آواز مستور و مست محمد رضاشجریان
– عشق نهان محمد رضا شجریان
– دستی نگیرد دست من
– تو و ناز و فتنه گری
– در کنج دلم همایون شجریان
– دل بردی از من به یغما ای که به پیش قامتت
– دل هوس سبزه و صحرا ندارد
– مگر نسیم سحر قمرالملوک وزیری